Vandaag staat onze menselijkheid opnieuw op de proef. Wat betekent ‘nooit meer’ vandaag, terwijl in Gaza een volk systematisch wordt vernietigd en wereldwijd antisemitisme Joodse gemeenschappen opnieuw kwetsbaar maakt? Menselijkheid is niet abstract. Ze leeft in de concrete keuzes die we maken en in hoe we ons tot elkaar verhouden. We mogen niet wegkijken — niet voor kolonisatie, niet voor terreur, niet voor genocide, niet voor antisemitisme. Het is én-én, niet of-of. Toch blijkt dat in het publieke debat moeilijk. Polarisatie splijt de opinie, politici verschuilen zich achter procedures en burgers voelen zich machteloos.
“De wereld is complex. Juist daarom is het onze taak elke vorm van onrecht tegen te gaan.” Christophe Busch, directeur van het Hannah Arendt Instituut, schijnt zijn licht op de genocide in Gaza. Amor mundi — liefde voor de wereld — betekent verantwoordelijkheid opnemen voor die wereld. “Courage is indispensable because in politics not life but the world is at stake”, aldus Hannah Arendt. Morele moed is zelden de makkelijke weg, maar wel degene die onze menselijkheid bewaart.
Menselijkheid in tijden van duisternis
“Gij die veilig leeft
In uw beschutte huizen,
Gij die ’s avonds thuiskomt
Bij warme spijs en dierbare gezichten:
Bedenkt of dit een man is
Die werkt in de modder
Die geen vrede kent
Die vecht om een stuk brood
Die sterft om een ja of een nee.
Bedenkt of dit een vrouw is
Zonder haar en zonder naam
Zonder herinnering aan wat was
Met lege ogen en koude schoot
Als een kikvors in de winter.”
– Primo Levi, Is dit een mens, 1947.
Is dit een mens van Primo Levi is één van de meest indringende getuigenissen uit het canon van de Holocaust-literatuur. Hij schreef het in 1947, kort nadat hij zelf bevrijd werd uit het concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz. Zijn doel was om te getuigen over wat nooit mocht gebeurd zijn, maar ook om te duiden op de morele plicht die we hebben als mede-mens wanneer een samenleving het menselijke tot nul reduceert. Deze kern van menselijkheid is niet abstract of onbereikbaar, maar het bestaat uit concrete keuzes die we maken en de manier waarop we ons tot elkaar verhouden. Vandaag wordt opnieuw onze menselijkheid op proef gesteld. Vandaag wordt opnieuw de vraag gesteld wat ‘dit nooit meer’ eigenlijk betekent als mens. Terwijl in Gaza een volk systematisch wordt vernietigd, groeit wereldwijd een golf van antisemitisme die Joodse gemeenschappen opnieuw kwetsbaar maakt.
Beide veroordelen klinkt vanzelfsprekend, maar blijkt buitengewoon moeilijk in de politiek-maatschappelijke ruimte. De hevige polarisatie splijt de publieke opinie, politici verschuilen zich achter procedures en burgers voelen zich machteloos. Dit alles is niet nieuw. In 2001 schreef Stanley Cohen in States of Denial hoe samenlevingen strategieën ontwikkelen om de ondraaglijke waarheden van gruwel weg te duwen. Soms door letterlijk te ontkennen (doen alsof het niet gebeurt), soms door interpretatieve ontkenning (de feiten erkennen, maar de betekenis verdraaien) of soms door impliciet te ontkennen (we weten het, maar weigeren te handelen). Precies deze drie verlammende mechanismen zien we vandaag wederom woekeren in onze samenleving.
Een jaar na Primo Levi zijn boek, werd in 1948 het VN Genocideverdrag ondertekend. Ook door België. Geen vrijblijvende tekst, maar een bindende verplichting dat van zodra er overtuigende aanwijzingen zijn van een genocide, moeten staten handelen. Ook België! Zoiets vereist natuurlijk morele moed, iets wat Hannah Arendt zou definiëren als de bereidheid om in de publieke ruimte zichtbaar te worden, de waarheid uit te spreken en bovenal de verantwoordelijkheid ervoor te dragen. Ook wanneer dat lastig is, wanneer het met een prijs komt die mogelijks hoog kan zijn.
De subtielste vijand van deze morele moed is net de kunst van het wegkijken. Een kunst die zich sluw beweegt in de “grijze zone” die Primo Levi later zo confronterend beschreef. De gewelddadige werkelijkheid blijkt niet te vangen in een eenvoudig schema van goed versus kwaad, van daders tegenover slachtoffers. Het kwaad komt met complexiteit en compliciteit. Het kwaad bouwt systemische structuren waarin schuld en verantwoordelijkheid diffuus worden. Wegkijken wordt daardoor gemakkelijk en comfortabel, maar net ook dodelijk. Het schept de ruimte van stilte waar net sommige regimes op rekenen. Een ruimte die gecreëerd wordt door het niet verlenen van toegang tot het geweldsgebeuren, door doelgerichte desinformatie en door het doen verstillen van de (journalistieke) getuigenis via symbolische of zelfs fysieke moord. Een ruimte van blindheid en gedachteloosheid die haat laat gedijen en het vijandschap laat groeien.
Net tegenover de kunst van het wegkijken staat de kracht van het zien. Kijken is getuigen en getuigen is de eerste vorm van handelen. Hij die weigert weg te kijken doorbreekt de cirkel van ontkenning. Menselijkheid in tijden van duisternis vraagt daarom meer dan morele verontwaardiging. Het vraagt een handelen door de genocide te stoppen en te berechten, het antisemitisme te bestrijden, de ontkenning te doorbreken, door een moreel moedig mens te zijn. Het betekent geloven dat de optelsom van talloze kleine daden een wereld van verschil kunnen maken. Dat de liefde voor onze wereld (amor mundi!) bestaat uit het nemen van verantwoordelijkheid voor die wereld. In duistere tijden is morele moed nooit de gemakkelijke weg, maar wel de enige weg die onze menselijkheid bewaart.
Opiniestuk van Christophe Busch, directeur Hannah Arendt Instituut, gepubliceerd op Tijd.be op vrijdag 19 september.
Als we niet ingrijpen bij genocide in Gaza, kan België zelf worden vervolgd
“Vanuit het internationaal recht is dit eindelijk de bom die inslaat”, zegt genocide-expert Christophe Busch in De Afspraak op VRT nu een onafhankelijke VN-onderzoekscommissie heeft vastgesteld dat Israël in Gaza een genocide pleegt. Alle landen die het genocideverdrag hebben getekend — waaronder ook België — hebben volgens hem nu ook de plicht om te handelen. “Doe je dat niet, dan maak je je strafbaar.”
Interview met Christophe Busch in De Afspraak op dinsdag 16 september.
Er is een groeiend antisemitisme, maar dat is niet altijd intentioneel
“Er is de problematiek van de genocide in Gaza en de problematiek van het groeiend antisemitisme.” Tijdens zijn lezingen blijven mensen Christophe Busch vragen waarom de joden doen wat henzelf is aangedaan. “Ik moet dan uitleggen dat mensen zich vergissen.”
Interview met Christophe Busch op Radio 1 op dinsdag 16 september.
Expert na vandalisme op graf ex-minister Gol: ‘Explosie van antisemitisme op sociale media’
Na vandalisme op het graf van voormalig minister van staat Jean Gol, die van Joodse origine was, waarschuwt zelfs koning Filip voor het oprukkende antisemitisme in ons land. ‘We zien een enorme explosie van antisemitisme op sociale media’, zegt Christophe Busch, directeur van het Hannah Arendt Instituut.
Het vandalisme op het graf van voormalig minister van staat Jean Gol (1942-1995) in Luik leidde donderdag tot consternatie. Gol zou normaal gehuldigd worden door de MR ter ere van de 30ste verjaardag van zijn dood, maar toen zijn dochter donderdagmorgen zijn graf wou poetsen, trof ze daar in rode verf de woorden ‘Never Again’ en ‘Hé! MRde’ aan, een verwijzing naar Gols Joodse afkomst en zijn impact op de pro-Israëlische koers die de MR nog altijd vaart . De grafschennis – een strafbaar misdrijf – leidde tot een golf van veroordelingen. Zelfs koning Filip sprak zich uitzonderlijk over de kwestie uit. ‘Antisemitisme en haat zijn onaanvaardbaar’, klonk het.
Hoewel antisemitisme nooit is weggeweest uit onze samenleving – ook na de Tweede Wereldoorlog bleef er altijd een bepaalde basis voor – zien experts de jongste tijd een forse toename. ‘Uit onderzoek blijkt dat er online een enorme explosie van antisemitisme is, met de situatie in Gaza als een van de triggers’, zegt Christophe Busch, de directeur van het Hannah Arendt Instituut. ‘Dat is niet altijd een gevolg van kwaad opzet. We zien dat mensen op sociale media snel verglijden van legitieme kritiek op de staat Israël naar beschuldigingen tegen het hele Joodse volk. Maar door het volk verantwoordelijk te achten voor de misdaden in Gaza ga je richting antisemitisme.’
“Mensen op sociale media verglijden snel van legitieme kritiek op de staat Israël naar beschuldigingen tegen het hele Joodse volk. Maar door het volk verantwoordelijk te achten voor de misdaden in Gaza ga je richting antisemitisme.”
Christophe Busch
De grote polarisatie die op het internet rond het conflict heerst, is volgens Busch de ideale voedingsbodem voor de exponentiële toename van extremistische haat en narratieven. Daarbij spelen ook buitenlandse mogendheden een rol, waarschuwt hij. ‘We weten dat een significant percentage van de berichten van buitenlandse mogendheden komt. Rusland weet dat de EU verdeeld is over Gaza. Met bots en valse profielen probeert het anti-overheidssentimenten op te poken en de democratie te destabiliseren.’
In welke mate dat online antisemitisme zich ook in de fysieke wereld vertaalt, is onduidelijk. Zowel het gelijkekansencentrum Unia als het orgaan voor de dreigingsanalyse OCAD meldde de voorbije maanden een stijging van het aantal haatmisdrijven en meldingen van antisemitisme, maar overkoepelende cijfers zijn er niet. Wel toont onderzoek aan dat er binnen de Joodse gemeenschap meer gevoelens van onveiligheid zijn. ‘Het zou raar zijn als we geen vertaling in de fysieke wereld zouden zien, als het online antisemitisme zo groot is’, zegt Busch, die waarschuwt dat antisemitisme historisch gezien altijd de voorbode was van bredere maatschappelijke problemen. ‘De Joodse gemeenschap is vaak het eerste slachtoffer van geweld, haatspraak en turbulentie in de democratie. Ze fungeert als kanarie in de koolmijn voor groeiende maatschappelijke uitdagingen en verstoorde en verwarrende verhoudingen.’
“Burgerlijke ongehoorzaamheid helpt om aandacht te vragen voor bepaalde zaken. Dat moeten we als democratie omarmen. Als je dat niet meer doet, zegt dat iets over de staat van je democratie.”
Christophe Busch
Volgens Busch moet je als samenleving op verschillende manieren reageren. Van een nultolerantie voor misdrijven als grafschennis tot meer educatie van zowel kinderen als volwassenen. Tegelijk waarschuwt hij ervoor om alles over dezelfde kam te scheren. ‘Als studenten aan de KU Leuven de stoet der togati verstoren, is dat misschien ambetant voor de professoren, maar het is ook wat een democratie moet zijn. Dat is geen misdrijf, maar burgerlijke ongehoorzaamheid die helpt om aandacht te vragen voor bepaalde zaken. Dat moeten we als democratie omarmen. Als je dat niet meer doet, zegt dat iets over de staat van je democratie.’
Interview met Christophe Busch op detijd.be op zaterdag 20 september.