De Tafel van Hannah Arendt

Tijdens ‘De Tafel van Hannah Arendt’ in Nona nodigde Geert Van Eekert (Universiteit Antwerpen) ons uit om na te denken over de betekenis van de tafel als metafoor voor de publieke sfeer. Net zoals een tafel mensen samenbrengt maar ook onderscheidt, creëert een gedeelde wereld ruimte voor dialoog en pluraliteit. In zijn rede benadrukte Van Eekert het belang van een publieke ruimte waarin mensen vrijuit kunnen spreken en denken vanuit hun unieke perspectief. Alleen zo kan een gemeenschap écht samenleven, zonder te vervallen in groepsdenken of polarisatie.

“To live together in the world means essentially that a world of things is between those who have it in common, as a table is located between those who sit around it; the world, like every in-between, relates and separates men at the same time.”

Hannah Arendt, The Human Condition, p. 7.

Mensen aan een tafel. Samen rond een object dat tussen hen in staat en hen uit elkaar houdt. De tafel is voor Hannah Arendt een metafoor voor de wereld die mensen delen, voor de gemeenschappelijke wereld die mensen samenbrengt, maar hen ook van elkaar (onder)scheidt. De tafel is echter ook een metafoor voor de publieke sfeer waarin mensen met elkaar over die wereld spreken, en op die manier de wereld in stand houden en er zorg voor dragen. Een korte reflectie over de tafel van Hannah.

Tafels zijn artefacten. Ze behoren tot de verzameling van door mensenhanden gemaakte (dus niet door de natuur voortgebrachte) materiële dingen die de aarde voor mensen bewoonbaar maken en samen de wereld vormen. De wereld bewonen is voor mensen van fundamenteel belang. Wonen is niet alleen ‘ergens gehuisvest zijn’, maar ook ‘ergens toe behoren’. De wereld herbergt mensen. Hij verwelkomt hen, geeft hen een naam bij hun geboorte, en vormt het duurzame en stabiele midden (‘in-between’) van hun bestaan. Dat midden is geen ongrijpbare sfeer. Als bonte verzameling van door mensen gemaakte tastbare dingen staat de wereld letterlijk tussen mensen in. Hij brengt hen samen, vormt hun gemeenschappelijke ‘bio-toop’, hun gedeelde ‘inter-esse’. Maar hij houdt hen ook uit elkaar, onderscheidt hen van elkaar, en maakt op die manier plaats voor elk van hen. De wereld bewonen is met mensen een wereld delen die voor elk van hen een plaats inruimt om te zijn wie ze zijn.

De tafel van Hannah is een metafoor voor die wereld – een metafoor die treffend de dubbele betekenis van de wereld (verbinden, plaats maken) tot uitdrukking brengt. De tafel van Hannah nodigt mensen uit, verwelkomt hen, en brengt hen samen. Maar zij staat ook tussen hen in, maakt onderscheid zichtbaar, voorziet een plaats voor elk van hen, en laat ruimte tussen hen in om aan anderen te kunnen tonen wie ze zijn. De tafel van Hannah verbindt, maar laat mensen dus ook in hun meervoud verschijnen. Op dat meervoud doelt Arendt in één van de mooiste zinnen uit The Human Condition: ‘niet de mens, niet de mensheid, maar mensen leven op aarde en bewonen de wereld’. Pluraliteit is voor Arendt het meest fundamentele aspect van de menselijke bestaansconditie. Elke mens is immers uniek, fundamenteel anders dan wie dan ook die ooit heeft bestaan, nu bestaat, of ooit zal bestaan. Die pluraliteit verdwijnt uit het gezichtsveld wanneer mensen zich terugtrekken uit de wereld die ze met anderen delen, zich afzonderen, en zich terugplooien op zichzelf. Zij wordt pas een zichtbare en tastbare werkelijkheid wanneer mensen zich al sprekend aan elkaar te kennen geven in de wereld die ze delen en die hen van elkaar onderscheidt. De tafel van Hannah staat voor de gemeenschappelijke wereld die mensen in hun meervoud aan elkaar laat verschijnen.

Uit die wereld verstoten, uitgesloten of verbannen worden is het grootste onheil dat mensen kan overkomen. Het rukt hen weg uit de wereld die ze met anderen delen, en levert hen uit aan een bestaan waarin ze niemand meer zijn en naamloos zullen verdwijnen. Wie mensen zijn verdwijnt echter ook wanneer ze samentroepen rond de vlag van een gedeelde ideologische overtuiging, verschrompelen tot de functie die ze in de samenleving bekleden, of terugplooien op het eigen volk.

Wat mensen samenbrengt kan de wereld die tussen hen in staat en hen van elkaar onderscheidt dus ook aan het gezichtsveld onttrekken. Gemeenschappelijke doelen of belangen brengen mensen samen aan vergadertafels. Afstamming doet mensen aan familietafels belanden. Alleen de tafel van Hannah onderscheidt de mensen die ze samenbrengt, en brengt samen omdat ze voor dat onderscheid plaats inruimt. In die zin staat ze voor de publieke sfeer. Ze heeft de macht om mensen om zich heen te verzamelen omdat ze hen elk vanuit hun eigen unieke perspectief laat spreken over de wereld die ze delen, over hoe die wereld aan elk van hen verschijnt. Ze is dus bij uitstek hun gedeelde interesse: met haar staat hun gemeenschappelijke wereld op het spel.

Het belang van de tafel van Hannah mag niet onderschat worden. Als niemand nog bereid is om aan die tafel te komen zitten, als die tafel met andere woorden niet meer in staat blijkt mensen samen te brengen en van elkaar te onderscheiden, dan betekent dat niets minder dan dat de gemeenschappelijke wereld haar betekenis en haar macht verloren heeft, en niemand nog interesseert. Er staat dan niets meer tussen mensen in: ze lopen tegen elkaar op, struikelen over elkaar heen, zitten op elkanders lip. Ze kijken alleen nog maar naar de wereld vanuit het eigen geïsoleerde perspectief, of klitten samen tot één massa met één waarheid. Op dat moment gaat de wereld ten onder – die gedeelde wereld die voor elk van hen van belang is om iemand te zijn, en hen om die reden aanbelangt. De wereld houdt alleen stand wanneer hij bekeken, besproken en beoordeeld wordt vanuit de ontelbare unieke perspectieven van de mensen die hem bewonen.

Doen mensen dat niet meer, dan verdwijnt de wereld, verdampt hij tot de fictie van een door iedereen gedeelde ideologie, en wordt de aarde onherbergzaam. De tafel van Hannah nodigt uit tot wat Arendt het verruimde denken noemt. Die term heeft vele betekenissen. Eén daarvan sluit aan bij de tafel als metafoor voor de gedeelde wereld en de publieke sfeer. De tafel van Hannah houdt de ruimte open voor elk perspectief op de wereld. Ze nodigt in die zin uit om ook het eigen denken en oordelen te verruimen. Aan de tafel van Hannah gedijt het besef dat de wereld die ons interesseert alleen dan kan blijven bestaan wanneer we er ons ten volle rekenschap van geven dat de wereld ook verschijnt aan, en op het spel staat voor alle anderen die eraan plaats nemen.