Het Facts to Acts Festival in Mechelen op 6 november 2025 was opnieuw een feest voor een nieuwsgierig en geëngageerd publiek. Een van de vele thema’s op het rijkgevulde programma was de civiele ruimte: hoe die onder druk staat en hoe we toch verbinding kunnen blijven maken.
Auteur: Sarah Van Meel
Wat is de civiele ruimte?
In zijn inleiding op het panelgesprek lichtte moderator prof. dr. Stijn Oosterlynck toe wat de civiele ruimte precies omvat. Hij werkte aan een kennisdossier over dit thema, in opdracht van Socius, het steunpunt voor sociaal-cultureel werk, waarin wordt onderzocht of en hoe de civiele ruimte krimpt. De civiele ruimte ontstaat wanneer burgers en organisaties zich verenigen en gebruikmaken van hun recht op vrije meningsuiting en vereniging. Het is een ruimte waar mensen zich kunnen organiseren, uitspreken en opkomen voor hun belangen, los van markt en overheid. Het middenveld speelt daarin een belangrijke rol, maar zeker niet de enige: ook universiteiten, media, journalisten, kunstenaars en cultuurhuizen creëren en versterken deze ruimte.
De toekomst van de civiele ruimte
Op het podium gingen Martien Schotsmans (directeur van het Federaal Instituut voor de bescherming en bevordering van de Rechten van de Mens – FIRM), Badra Djait (voorzitter van Voem VZW, een Vlaamse sociaal-culturele vereniging die kunst, cultuur en sociaal engagement inzet om muren om te vormen tot bruggen) en Julie Hendrickx Devos (algemeen voorzitter van beweging.net) met elkaar in dialoog over de staat van die civiele ruimte en de uitdagingen voor de toekomst. Nadien spraken we de drie panelleden afzonderlijk voor een korte terugblik op het gesprek en om dieper te reflecteren.
Hoe hebben jullie het debat ervaren?
JHD: Het is natuurlijk fijn om met anderen in gesprek te gaan. Dit was geen gepolariseerd debat, maar eerder een gesprek onder gelijkgestemden. We vulden elkaar aan en herkenden veel in elkaars voorbeelden.Dat maakt zo’n gesprek verrijkend.
MS: Ik vond het bijzonder interessant om deze twee dames te leren kennen. Ze brachten veel praktijkvoorbeelden aan, en die verweven met theoretische inzichten, leverden een boeiende combinatie op.
Wat is de belangrijkste boodschap die jullie het publiek wilden meegeven?
JHD: Dat mensen zich ervan bewust moeten zijn dat het middenveld krimpt. Het gaat ons allemaal aan, en op termijn worden we er allemaal door geraakt. Die bewustwording is belangrijk: het gaat niet alleen over anderen, maar ook over onszelf.
MS: (knikt instemmend) Het gaat over mensenrechten die van ons allemaal zijn. Wij hebben het vaak over kwetsbare groepen, zoals gedetineerden of mensen in asielprocedures, maar het besef ontbreekt dat ook onze eigen mensenrechten onder druk kunnen staan. Denk bijvoorbeeld aan het recht op vereniging of vergadering; mensen staan daar te weinig bij stil.
“Wij hebben het vaak over kwetsbare groepen, zoals gedetineerden of mensen in asielprocedures, maar het besef ontbreekt dat ook onze eigen mensenrechten onder druk kunnen staan.”
Martien Schotsmans, directeur van het Federaal Instituut voor de bescherming en bevordering van de Rechten van de Mens – FIRM
JHD: In de Verenigde Staten zagen we het tijdens de protesten tegen de regering-Trump. ‘Mensen zeiden: maar daar is democratisch voor gestemd.’ Dat klopt, maar het toont hoe belangrijk stemgedrag is. Politieke keuzes hebben gevolgen. De inkrimping van de civiele ruimte is het resultaat van beleid waarvoor door een meerderheid is gestemd. Die boodschap overbrengen vraagt tijd en context, maar het is wel iets waar mensen echt bij moeten stilstaan.
“Politieke keuzes hebben gevolgen. De inkrimping van de civiele ruimte is het resultaat van beleid waarvoor door een meerderheid is gestemd.”
Julie Hendrickx Devos, algemeen voorzitter van beweging.net
Als burgers minder ruimte krijgen om hun stem te laten horen, wat zegt dat dan over hoe de macht wordt gecontroleerd en in evenwicht gehouden?
MS: In een rechtsstaat bestaat er macht én tegenmacht. Die tegenmacht komt bijvoorbeeld van middenveldorganisaties, journalisten en artiesten. In een rechtsstaat moet er ruimte zijn voor kritische stemmen. De rechtsstaat zorgt ervoor dat vrijheden zoals meningsuiting en vereniging worden gewaarborgd. Tegelijk fungeert het middenveld als een soort waakhond over de naleving van die mensenrechten. Dat doet het door acties te organiseren, mensen te informeren en sensibiliseren over mensenrechten, of door te protesteren. Er is dus sprake van een wisselwerking. De rechten van iedereen, dus ook het middenveld, moeten gerespecteerd worden. Het middenveld ziet hierop toe.
Als het over tegenmacht gaat: je zei dat Voem VZW inzet op kunstenaars en op stemmen die in die tegenmacht zitten. Hoe doen jullie dat concreet?
BD: Nu denk ik bijvoorbeeld aan ons initiatief rond George Floyd (red.: wiens dood door politiegeweld in 2020 wereldwijde protesten veroorzaakte). We organiseerden geen betoging, maar wilden mensen laten tekenen met krijt op het plein voor het Gentse justitiepaleis. Het was een eenvoudig initiatief dat veel positieve reacties kreeg. In het begin mocht het niet, omdat de burgemeester vreesde dat het een echte betoging zou worden in volle COVID-periode. Maar wij dachten: we doen het gewoon.. Het was immers gewoon een tekening. Door dit initiatief kwamen we in de media, en dat heeft effect gehad.
BD: Nu denk ik bijvoorbeeld aan ons initiatief rond George Floyd (red.: wiens dood door politiegeweld in 2020 wereldwijde protesten veroorzaakte). We organiseerden geen betoging, maar wilden mensen laten tekenen met krijt op het plein voor het Gentse justitiepaleis. Het was een eenvoudig initiatief dat veel positieve reacties kreeg. In het begin mocht het niet, omdat de burgemeester vreesde dat het een echte betoging zou worden in volle COVID-periode. Maar wij dachten: we doen het gewoon.. Het was immers gewoon een tekening. Door dit initiatief kwamen we in de media, en dat heeft effect gehad.
MS: Ik vond het belangrijk dat je zei dat kunst evengoed een middel kan zijn om verbinding te creëren in de samenleving.
BD: Ja, dat klopt. Kunst als verbindingsmiddel, dat is waar wij mee werken. Bijvoorbeeld met kalligraffiti: we combineren de oude kunstvorm van kalligrafie (red.: schoonschrift) met graffiti, zodat we ook aansluiting vinden bij jongere generaties. We werken samen met artiesten van overal, organiseren workshops voor jongeren, en bieden hen zo een manier om hun strijd voor rechtvaardigheid te uiten.
Interessante manier om tegenmacht te inspireren en motiveren. Ik heb nu door Martien en Badra twee verschillende perspectieven gehoord over hoe in te zetten op die tegenmacht. Hoe motiveert of inspireert beweging.net die tegenmacht, Julie?
JHD: Enerzijds proberen wij onze plek in het maatschappelijke debat te veroveren. Voor ieder opiniestuk dat wordt gepubliceerd, hebben we er vaak drie andere aangeboden. Dus als er eentje verschijnt, ben ik al heel blij. Ook uitgenodigd worden voor gesprekken of debatten is belangrijk. Anderzijds werken we puur aan de basis. Denk bijvoorbeeld aan ons concept van de Fietsbieb. Inmiddels zijn er al 107 Fietsbiebs actief, met 30.000 kinderfietsen in gebruik. Dat is een prachtig circulair, verbindend, armoedebestrijdend en duurzaam initiatief. Op die manier werken we aan de basis, tegen verzuring en polarisering, en doen we iets aan het milieu. We organiseren ook andere initiatieven, zoals burgerparticipatie of gezonde brooddozen. Mensen inspireren en samenbrengen is voor ons een manier van tegenmacht.
MS: Via het vrijwilligerswerk kunnen mensen ook hun bezorgdheden doorgeven.
JHD: We hebben een nauwe band met één politieke partij, CD&V, maar ook contacten met Vooruit en Groen. Door onze verschillende partners en het werk dat we zelf doen, staan we midden tussen de mensen en houden we zo de vinger aan de pols. Op die manier kunnen we beleidsvoorstellen meenemen naar het overleg van de ministers van CD&V en de studiediensten van Vooruit en Groen, en zo onze bevindingen in het beleid brengen.