Migratie is vooral een stedelijk fenomeen. Hoewel we internationale migratie vaak associëren met kampen, leeft 60 % van de vluchtelingen wereldwijd in steden. Maar liefst 20 % van de internationale migranten verblijft in amper twintig wereldsteden. In achttien van die steden maken ze ongeveer 20 % van de totale bevolking uit. Het is niet langer ongebruikelijk dat grote aantallen migranten in golven in die steden aankomen, en dit als gevolg van uiteenlopende factoren, van gewapende conflicten tot de klimaatcrisis. Steden zijn voor de meeste migranten knooppunten. Daar begint hun integratietraject. De vraag is daarom: welke rol kunnen steden spelen om een kentering tot stand te brengen in het verhaal dat van een migratieachtergrond al te vaak een bron van structurele ongelijkheid maakt? Antwoorden op die vraag kunnen leiden tot veerkrachtige steden die diversiteit omarmen.
Door Deniz Ay
De meeste internationale migranten die in steden terechtkomen, lopen in de voetsporen van familieleden en etnische netwerken die door eerdere migratiegolven zijn ontstaan, of volgen hun dromen om vlotter toegang te hebben tot de sociale en economische kansen die steden bieden. Generaties migrantengemeenschappen hebben in elke kosmopolitische stad etnische enclaves opgericht. Die gevestigde netwerken bieden de sociale voorzieningen en de onmiddellijke steun die nieuwkomers nodig hebben om een begin te kunnen maken met het lange integratieproces. Gastgemeenschappen kunnen ook noodmaatregelen uitwerken, zoals ze deden voor de vluchtelingen die in 2015 massaal in West-Europa toestroomden. Georganiseerde vrijwilligers voorzien dikwijls in de primaire kortetermijnbehoeften van nieuwkomers door hen eten en onderdak te bieden. Van zodra het hoogtepunt van de opvangcrisis voorbij is, wordt die ad-hocrespons van de gemeenschap doorgaans teruggeschroefd.
Het is dan aan de steden om werk te maken van de integratie van migranten. Toegang tot degelijke huisvesting, onderwijs, taalopleidingen en werk zijn de dringendste uitdagingen voor hun integratie. We kunnen integratie zien als het proces waarbij de sociale afstand tussen nieuwkomers en gevestigde bewoners wordt verkleind en verschillen in toegang tot economische en politieke kansen worden weggewerkt. Integratie heeft drie praktische componenten: een sociale, een economische en een politieke component. Sociale integratie is het wederzijdse proces om sociale banden op te bouwen tussen migranten en gastgemeenschappen. Sociale integratie vergt dialoog, begrip en respect. Het is tweerichtingsverkeer, waarbij zowel de nieuwkomers als hun gastgemeenschappen betrokken zijn. Economische integratie omvat het integreren van nieuwkomers in het economische systeem, als werkgever of als werknemer. Ze draagt zo bij tot de welvaart die wordt gedeeld door de hele samenleving, zowel de nieuwkomers als de gevestigde inwoners. Politieke integratie opent tot slot de deur voor migranten naar vertegenwoordiging in en deelname aan het politieke systeem.
Sociale integratie is het wederzijdse proces om sociale banden op te bouwen tussen migranten en gastgemeenschappen. Sociale integratie vergt dialoog, begrip en respect.
In een echte democratie mag de geboorteplaats of de herkomst van de ouders geen rol spelen in de kansen op de arbeidsmarkt, toegang tot basisdiensten of tot politieke participatie en vertegenwoordiging. Die drie aspecten van de integratie van migranten bepalen of een stad echt democratisch is en haar inwoners gelijke toegang hebben tot werk, onderwijs en basisvoorzieningen. Met deze formule kunnen we de beperkte en technische interpretatie van wat de ‘integratie van migranten’ precies inhoudt verruimen en opteren voor een meer inclusieve en praktische aanpak om sociale, economische en politieke struikelblokken voor nieuwe inwoners zoveel mogelijk weg te werken. Niet alleen migranten, maar alle stadsbewoners zullen baat hebben bij die ruimere kijk op integratie en de ontwikkeling van betere integratiestrategieën.
Nieuwkomers die toegang hebben tot taal- en beroepsopleidingen en vervolgens de stap naar de arbeidsmarkt zetten, betalen belastingen en leveren zo een bijdrage aan de stad. Ondernemende migranten creëren banen en helpen lokale economieën en achtergestelde buurten nieuw leven in te blazen, vaak door kleine bedrijven op te starten. Om te garanderen dat vluchtelingen en migranten hun steentje bijdragen aan hun gastgemeenschappen, keuren heel wat steden in de VS uitgebreide welkomstprogramma’s en strategische plannen met tweeledige steun goed om van hun sociale, economische en politieke integratie een succes te maken. Zo’n lokaal integratiebeleid voorziet onder meer in toegang tot onderwijsprogramma’s voor kinderen en volwassenen. Het vergroot ook de expertise van professionals die migranten en vluchtelingen begeleiden. Het bevordert ook de gemeenschapsopbouw tussen gastgemeenschappen en nieuwkomers.
De schaal van de stad maakt integratie op een efficiënte en effectieve manier mogelijk. Het is gemakkelijker om een integratiebeleid te ontwikkelen dat de problemen binnen een stad aanpakt, dan een beleid dat dit op nationaal niveau doet, zoals meestal het geval is. Ondanks het belang van huisvesting voor sociale en economische integratie, beantwoordt een nationaal huisvestingsbeleid niet aan de specifieke behoeften van nieuwkomers. Steden verschillen ook aanzienlijk wat betreft hun lokale huizenmarkten of capaciteiten om nieuwkomers degelijke huisvesting te bieden. Een nationaal huisvestingsbeleid kan in de praktijk nauwelijks iets verhelpen aan de huisvestingsproblemen van migranten. Steden kunnen betaalbare en toegankelijke huisvesting aanbieden omdat ze de markt kennen en ze gerichte oplossingen op lokaal en buurtniveau kunnen uitwerken. Verschillende steden in Canada en Australië gebruiken bijvoorbeeld ‘community housing’ als onderdeel van hun beleid om betaalbare huisvesting voor migranten aan te bieden. Italië past dan weer innovatieve beleidsmaatregelen toe die huisvesting en integratie van migranten combineren in de vorm van zelfbouwprojecten.
Onmiddellijke toegang tot taalopleidingen is essentieel voor alle aspecten van integratie. Ook dit is gemakkelijker op stadsniveau te regelen. ‘Hispi’ is een succesvol voorbeeld van een dergelijk initiatief in het Duitse Düsseldorf. Hispi is een lokale ngo die sinds 2015 vrijwilligers inschakelt om migranten te helpen bij het aanleren van de taal. De ngo kan hierbij rekenen op donaties van individuen en coöperaties en op de samenwerking met plaatselijke ondernemingen en de lokale overheid. De taal leren door directe sociale interactie met leeftijdsgenoten doet ook netwerken tussen migranten en nieuwkomers ontstaan. Steden zijn flexibel en kunnen lokale mogelijkheden en vrijwilligers benutten om snel met taalopleidingen te starten. Ze hoeven zo niet te wachten tot de bureaucratie het initiatief neemt en middelen vrijmaakt.
Omdat het eenvoudiger is om op het stedelijke niveau informatie en feedback te verzamelen over het gevoerde beleid, kunnen steden het integratiebeleid ook gemakkelijker evalueren en er beter toezicht op uitoefenen.
Omdat het eenvoudiger is om op het stedelijke niveau informatie en feedback te verzamelen over het gevoerde beleid, kunnen steden het intergratiebeleid ook gemakkelijker evalueren en er beter toezicht op uitoefenen. Zo kunnen ze betere strategieën ontwikkelen en kan het stadsbestuur partnerschappen opzetten met andere lokale instanties zoals universiteiten, verenigingen en ngo’s die zich richten op migranten. Een integratieagenda op stadsniveau staat in schril contrast met het trage centrale, bureaucratische beleid van de overheid. Het integratiebeleid van nationale regeringen begint met het classificeren van migranten op basis van hun wettelijk statuut: asielzoekers, vluchtelingen, illegale migranten, vreemdelingen enz. Een gedecentraliseerde aanpak van integratie op niveau van steden laat toe om af te stappen van wettelijke beperkingen op bepaalde rechten. Het stadsbestuur focust meer op de noden van de migranten.
Steden de mogelijkheid bieden om hun beloftevol potentieel te activeren en werk te maken van de integratie van migranten, komt de hele bevolking ten goede. Hierbij kunnen financiële en administratieve bevoegdheden van nationale/federale overheden naar het lokale niveau worden overgeheveld. Ook kan politieke en technische steun via coalities/ platforms tussen de steden – de zogenaamde stadsnetwerken – worden verdeeld. Het potentieel van steden om de integratie van migranten te versnellen, komt al tot uiting in de activiteiten van verschillende stadsnetwerken. Stadsnetwerken kunnen opereren onder transnationale instellingen zoals het Intercultural Cities-programma (ICC) van de Raad van Europa, onder organisaties zoals Eurocities (een gezamenlijk initiatief van verschillende stadsbesturen) en onder ngo’s zoals Welcoming America in de VS. Die stadsnetwerken willen steden helpen door kennisuitwisseling over integratiepraktijken en professionele gemeenschapsvorming voor mensen uit het middenveld te bevorderen. Een tastbaar resultaat van deze netwerken is het ontwikkelen en inzetten van innovatieve en progressieve strategieën voor integratie.
Die ontwikkelingen helpen stadsbesturen om samen met het maatschappelijk middenveld en de publieke en private sector na te denken en acties op te zetten die verder gaan dan de politieke en wettelijke beperkingen van hun nationale regeringen. Als progressieve signalen kunnen die stadsnetwerken ook invloed uitoefenen op de beleidskaders van hun nationale/federale regeringen door plaatselijke besturen meer armslag te geven om een migratiebeleid op te zetten of door administratieve ondersteuning te bieden om integratiestrategieën van onderuit te implementeren.
Stadsnetwerken hebben ook symboolfuncties zoals het legitimeren van plaatselijke integratie-initiatieven en het positioneren van steden als plekken waar migranten welkom zijn. De activiteiten van deze stadsnetwerken worden gefinancierd met middelen uit verschillende bronnen, zoals regeringen, supranationale organisaties, ngo’s en bedrijven. Die netwerken meer macht geven, is een eenvoudig stap om steden te helpen samenwerken om nieuwe plaatselijke integratiestrategieën te ontwikkelen en te verspreiden. Kennis en kennisuitwisseling bevorderen de samenwerking en solidariteit tussen steden. Dit kan leiden tot grensoverschrijdende initiatieven om werk te maken van een wereldwijde coalitie voor de integratie van migranten.
Het is veel eenvoudiger om de politiek en het praktijkveld in een stad tot actie aan te sporen dan op nationaal niveau, omdat de overheid er veel dichter staat bij hun kiezers.
Steden kunnen een grotere rol spelen bij de integratie als de gastgemeenschappen steun vragen voor en geven aan de beloften van steden om werk te maken van effectieve integratiestrategieën. Dit idee kan rekenen op meer steun als beleidsmakers en het maatschappelijk middenveld zich inzetten om het grote publiek op de hoogte te brengen van de ‘publieke voordelen’ van goed doordachte integratiestrategieën. Het struikelblok is vaak niet het gebrek aan financiële middelen, maar het gebrek aan steun van de bevolking en de politieke eisen van mensen met sociaaleconomische privileges die zich verzetten tegen een diversiteitsbeleid waar alle stadsbewoners beter van worden.
Het is veel eenvoudiger om de politiek en het praktijkveld in een stad tot actie aan te sporen dan op nationaal niveau, omdat de overheid er veel dichter staat bij hun kiezers. Deze aanpak van de integratie van migranten op stadsniveau zal uiteindelijk het conventionele idee van burgerschap als lidmaatschap van een natiestaat doen verdwijnen. Die politieke opening effent het pad voor een nieuwe progressieve invulling van burgerschap die gebaseerd is op het bewonen van een bepaalde stad en bezield is door de rechten van de mens. Zo’n stadsburgerschap sluit beter aan bij de hedendaagse mondiale politieke omstandigheden en de toenemende mobiliteit van mensen.
